Części mowy a części zdania
Czasownik to taka część mowy, która nazywa czynności, procesy i stany; jej podstawową funkcją składniową jest funkcja orzeczenia. Pod względem fleksyjnym charakteryzuję się odmianą przez osoby, czasy, tryby i strony ,a ponadto przez liczby i częściowo rodzaje.
Pies gryzie kości.
Ojciec choruje.
Śnieg powoli topnieje.
Bielizna moknie na deszczu.
Rzeczownik to taka część mowy, która służy przede wszystkim do oznaczania przedmiotów (ożywionych, nieożywionych, abstrakcyjnych); prymarną funkcją składniową rzeczownika jest funkcja podmiotu, sekundarną –funkcja dopełnienia, przydawki, okolicznika. Pod względem fleksyjnym odznacza się odmianą przez przypadki i liczby oraz występowaniem w jednym z rodzajów gramatycznych (męskim, żeńskim i nijakim w liczbie pojedynczej; męskoosobowym i niemęskoosobowym w liczbie mnogiej).
Ziemia obraca się wokół Słońca.
Chleb kroję ostrym nożem .
Kupiłam poezje Gałczyńskiego.
Przymiotnik to taka część mowy, która nazywa cechy (jakościowe i relacyjne) przedmiotów, a jej podstawową funkcją składniową jest funkcja przydawki. Przymiotnik odmienia się przez rodzaje, liczby i przypadki.
Czerwona róża zakwitła w ogrodzie.
Dzieci zbierały na łące niebieskie chabry i złote kaczeńce.
Liczebnik to taka część mowy, która charakteryzuje przedmiot pod względem ilościowym lub pod względem miejsca przedmiotu w szeregu. Jego podstawową funkcją jest funkcja przydawki, ale pełni też, podobnie jak przymiotnik funkcję orzecznika. Liczebnik odmienia się przez przypadki, rodzaje i liczby (z pewnymi ograniczeniami).
Pierwszy zawodnik był bardzo szczęśliwy.
Czwarty kandydat okazał się najlepszy i wygrał konkurs.
Jan był na mecie pierwszy, a Piotr czwarty.
Dziesięciu chłopców gra na boisku w piłkę.
Zaimek to część mowy o funkcji wskazującej, wewnątrz tekstu i na zewnątrz, na przedmioty, właściwości, wycinki przestrzeni i czasu. Zaimki spełniają w tekście funkcje składniowe właściwe różnym częściom mowy.
I my, i wy nie mamy nic do stracenia.
Czasownikowi przypada rola szczególna. Wokół niego skupiają się inne wyrazy i tworzą sensowną całość, czyli treść. Taka jednostka językowa nazywana jest wypowiedzeniem.
Jeżeli w wypowiedzeniu pojawia się czasownik w formie osobowej i pełni w nim funkcję orzeczenia, mówimy wtedy o zdaniu.
Zespół rockowy zagrał swój najlepszy koncert.
Wypowiedzenie, za pomocą którego przekazujemy informacje, ale nie zawierające orzeczenia wyrażonego osobową formą czasownika, nosi miano równoważnika zdania albo oznajmienia. Równoważnik zdania albo oznajmienie to taka konstrukcja, która wprawdzie nie zawiera osobowej formy czasownika, ale możemy domyślić się jej na podstawie kontekstu, np.
A: Kupiłem już kwiaty i załatwiłem wszystkie formalności.
B: Kiedy ślub? (Możemy domyślać się czasownika odbędzie się).
Czasownik może pojawić się też w formie bezokolicznika, imiesłowu przysłówkowego lub formy zakończonej na –no i –to, np.
Siadać! Nie palić.
Dobrze wykonano zadanie.
Wybierając miedzy dobrem a złem, …
Otwarto nowe muzeum.
Wygłosiwszy referat, …
Drugą grupę konstrukcji stanowią zawiadomienia. Występują one często w nagłówkach prasowych, tytułach filmów, książek , np.
Powrót po śladach.
Magiczna cyfra.
Pieśń świętojańska o sobótce.